Trong bối cảnh thị trường lao động biến động không ngừng, sinh viên ngày nay không chỉ học tập mà còn dấn thân vào nhiều công việc ngoài giờ – những “nghề tay trái” mang nhiều màu sắc khác nhau. Với người này, đó là chiến lược phát triển dài hạn, tích lũy kinh nghiệm và mở rộng mạng lưới quan hệ. Với người khác, đó chỉ đơn thuần là giải pháp mưu sinh ngắn hạn trước áp lực tài chính. Liệu những lựa chọn này đang xây dựng nền móng vững chắc cho sự nghiệp hay chỉ là guồng quay tạm bợ, kìm hãm bước tiến dài lâu? Hãy cùng NOC khám phá sâu hơn để tìm ra câu trả lời.

Bức tranh toàn : Khi sinh viên bước vào guồng quay lao động 

Trong thời đại mà tốc độ thay đổi của thị trường lao động diễn ra nhanh hơn bao giờ hết, sinh viên – những chủ thể đang trong quá trình hình thành năng lực chuyên môn – ngày càng chủ động dấn thân vào các công việc ngoài giờ học, còn gọi là “nghề tay trái”. Từ bán hàng online, sáng tạo nội dung, làm freelancer cho đến khởi nghiệp non trẻ, những công việc này không còn là hiện tượng đơn lẻ mà đã trở thành một xu hướng phổ biến trong giới trẻ Việt Nam. Theo thống kê từ Navigos Group (2024), có đến 68% sinh viên đại học trên toàn quốc đang đảm nhận ít nhất một công việc tay trái, trong đó 45% thừa nhận động cơ chính là để trang trải chi phí sinh hoạt – một thực tế phản ánh rõ nét áp lực tài chính mà họ đang đối mặt. Đáng chú ý, chỉ khoảng 27% cho biết công việc hiện tại có liên hệ chặt chẽ với ngành học hoặc định hướng nghề nghiệp trong tương lai.

Chi phí cơ hội: Đánh đổi ngắn hạn hay thua thiệt dài hạn?

Từ góc nhìn của lý thuyết kinh tế học, đặc biệt là khái niệm chi phí cơ hội (opportunity cost), mỗi giờ lao động dành cho một công việc ngoài chuyên ngành có thể đồng nghĩa với việc đánh mất những cơ hội học tập, nghiên cứu, hay kết nối nghề nghiệp mang tính lâu dài. Nghiên cứu công bố trên Journal of Human Capital Development (2023) chỉ ra rằng sinh viên làm việc ngoài giờ trên 20 tiếng mỗi tuần có xu hướng giảm đến 15% thời gian học tập và mất 10% khả năng tiếp cận các kỳ thực tập giá trị tại doanh nghiệp lớn. Bên cạnh đó, hơn 60% sinh viên làm thêm thường xuyên ít tham gia các dự án học thuật, hội thảo chuyên ngành hay các hoạt động nghiên cứu – vốn là “vốn văn hóa” và “vốn xã hội” quan trọng trong quá trình hình thành bản sắc nghề nghiệp. Việc làm những “nghề tay trái” có thể đem đến mức thu nhập đáng mơ ước cho các bạn trẻ còn đang ngồi trên giảng đường đại học, giúp các bạn trang trải quốc sống, độc lập tài chính, giúp đỡ bố mẹ. Tuy nhiên, lựa chọn này có thể khiến các bạn quên đi nhiệm vụ chính là học tập, sinh viên có thể sẽ đánh mất đi những cơ hội học hỏi quý giá, bỏ lỡ kiến thức chuyên môn, chuyên ngành, thư sẽ đi cùng các bạn lâu dài về sau.

Ba dạng nghề tay trái: Tạm thời, chiến lược và đam mê

Nghề tay trái trong đời sống sinh viên có thể được phân loại thành ba nhóm lớn: nghề tạm thời, nghề chiến lược và nghề đam mê.

Nghề tạm thời là những công việc đơn giản, không yêu cầu chuyên môn cao như phục vụ quán cà phê, bán hàng thời vụ, nhân viên cửa hàng tiện lợi... Chúng mang lại thu nhập nhanh chóng nhưng gần như không đóng góp cho hành trình phát triển năng lực chuyên ngành. Việc chỉ làm những công việc tạm thời như vậy không giúp sinh viên cải thiện kĩ năng và kiến thức chuyên môn cần thiết liên quan đến ngành học, dẫn đến tình trạng thiếu kinh nghiệm.

Nghề chiến lược, ngược lại, là những công việc có tính định hướng rõ rệt, gắn bó chặt chẽ với chuyên môn đang theo học – như thực tập tại doanh nghiệp, trợ giảng, tham gia nhóm nghiên cứu khoa học hay viết báo chuyên ngành. Theo báo cáo từ National Association of Colleges and Employers (NACE, 2024), những sinh viên có kinh nghiệm làm việc thực tế liên quan đến ngành học có xác suất được tuyển dụng sau tốt nghiệp cao hơn tới 25% so với nhóm còn lại.

 

Nghề đam mê là nơi sinh viên tìm thấy chính mình thông qua những hoạt động như viết lách, làm nhạc, vẽ tranh, sáng tạo nội dung kỹ thuật số... Dù không mang tính chuyên ngành rõ rệt, nhưng đây lại là vùng đất màu mỡ để phát triển tư duy độc lập, năng lực tự học và kỹ năng mềm – những yếu tố ngày càng được thị trường lao động đánh giá cao trong kỷ nguyên sáng tạo và chuyển đổi số.

Mô hình sự nghiệp danh mục: Hướng đi của thế hệ linh hoạt

Sự trỗi dậy của mô hình Portfolio Career – mô hình sự nghiệp danh mục – đã góp phần làm thay đổi cách nhìn truyền thống về con đường nghề nghiệp. Không còn gắn bó suốt đời với một vị trí cố định hay một tổ chức duy nhất, cá nhân thời hiện đại linh hoạt vận dụng nhiều kỹ năng, đảm nhiệm nhiều vai trò và hoạt động trong các lĩnh vực khác nhau. Theo học giả Charles Handy (1994), những người lựa chọn mô hình này không chỉ giảm thiểu rủi ro thất nghiệp mà còn mở rộng mạng lưới xã hội, tích lũy trải nghiệm đa chiều và thích nghi nhanh với các biến động không lường trước của thị trường lao động.

 

Đối với sinh viên, việc dấn thân vào nhiều công việc tay trái – nếu được định hướng đúng – có thể là cách khởi đầu thông minh để xây dựng một hồ sơ nghề nghiệp đa dạng, giúp bản thân không rơi vào thế bị động sau khi tốt nghiệp.

Bài toán thực tiễn: Khi lý thuyết gặp rào cản hệ thống

Tại Việt Nam, dù xu hướng nghề tay trái nở rộ, nhưng hệ thống giáo dục đại học vẫn chưa thật sự bắt nhịp để khai thác tiềm năng của hiện tượng này. Khảo sát từ Bộ Giáo dục và Đào tạo (2023) cho thấy chỉ khoảng 18% sinh viên năm cuối được tiếp cận cơ hội thực tập đúng chuyên ngành. Đặc biệt, tại các địa phương ngoài hai đô thị lớn là Hà Nội và TP.HCM, cơ hội nghề nghiệp chiến lược vẫn còn khá xa xỉ. Nhiều sinh viên buộc phải làm thêm để trang trải cuộc sống, dẫn đến hệ quả là thiếu hụt thời gian học tập, giảm sút động lực và đôi khi mất phương hướng nghề nghiệp.

Thực trạng này tạo ra một vòng lặp đáng lo ngại: càng làm thêm nhiều, càng thiếu thời gian đầu tư cho chuyên môn – từ đó hạn chế cơ hội phát triển nghề nghiệp dài hạn. Không ít sinh viên mắc kẹt trong tình trạng “tồn tại ngắn hạn” mà thiếu chiến lược phát triển bền vững, rơi vào trạng thái kiệt sức, căng thẳng và mất niềm tin vào hành trình học thuật.

Chiến lược hài hòa: Làm thêm không phải là tự đánh mất mình

Để nghề tay trái trở thành một phần của chiến lược phát triển năng lực chứ không phải cái bẫy tiêu hao thời gian, cần có sự điều phối và tương tác nhịp nhàng giữa ba chủ thể: cá nhân sinh viên, nhà trường và doanh nghiệp.

Về phía sinh viên, việc xây dựng chiến lược nghề nghiệp cá nhân hóa là chìa khóa then chốt. Sinh viên cần chủ động đánh giá năng lực, sở trường, định hướng và mục tiêu nghề nghiệp của bản thân để lựa chọn công việc phù hợp, đồng thời biết từ chối những cơ hội mang tính “ăn xổi” mà không có giá trị lâu dài. Công cụ như sơ đồ kỹ năng, hồ sơ năng lực cá nhân (portfolio) hay cố vấn nghề nghiệp có thể đóng vai trò quan trọng trong việc định hình lộ trình này.

Về phía nhà trường, cần có sự cải tổ từ chương trình đào tạo đến hoạt động ngoại khóa. Việc lồng ghép các mô-đun kỹ năng nghề nghiệp, tổ chức các tuần lễ hướng nghiệp, xây dựng mạng lưới cựu sinh viên và doanh nghiệp đồng hành... sẽ giúp sinh viên có môi trường thực hành gắn với thực tiễn. Những chương trình thực tập chất lượng, có giám sát học thuật, cần được thúc đẩy như một phần không thể thiếu của quá trình đào tạo.

Các doanh nghiệp – nhất là các công ty khởi nghiệp, công nghệ và sáng tạo – có thể đóng vai trò như "vườn ươm" tài năng khi cung cấp các vị trí cộng tác viên, thực tập sinh có lộ trình phát triển rõ ràng. Mô hình "học tập tích hợp việc làm" đang được thử nghiệm tại một số công ty công nghệ lớn ở Việt Nam cho thấy hiệu quả đáng kể trong việc vừa đào tạo vừa tuyển dụng nhân lực trẻ từ sớm.

Nghề Tay Trái – Bước đệm hay cái bẫy?

Trong kỷ nguyên của nền kinh tế tri thức, nghề tay trái không nên bị nhìn nhận đơn thuần như một giải pháp tình thế để tồn tại. Nếu được định hướng, lựa chọn và đầu tư đúng cách, nó hoàn toàn có thể trở thành bước đệm vững chắc cho hành trình sự nghiệp tương lai. Điều quan trọng là sinh viên cần học cách phân bổ thời gian hiệu quả, biết nói “không” với sự mưu sinh ngắn hạn và biết nói “có” với cơ hội học hỏi, tích lũy giá trị dài hạn.

Bởi lẽ, câu hỏi thực sự không phải là “Bạn đang làm nghề tay trái gì?”, mà là: “Công việc bạn đang theo đuổi có đang kiến tạo tương lai cho bạn, hay chỉ là chiếc phao cứu sinh trong một dòng chảy chưa có định hướng?”